Nowe zasady odpowiedzialności solidarnej inwestora za wynagrodzenie podwykonawcy

Artykuł 647(1) Kodeksu cywilnego (Kc), ustanawiający odpowiedzialność solidarną inwestora oraz wykonawcy za wynagrodzenie należne podwykonawcy, obowiązuje od 2003 r. i od początku budzi kontrowersje mimo niekwestionowanego ratio legis tego przepisu, jakim jest ochrona interesów podwykonawców w procesie inwestycyjno-budowlanym. Jak słusznie wskazują projektodawcy pakietu wierzycielskiego, obecne brzmienie artykuł 647(1) Kc budzi liczne wątpliwości interpretacyjne oraz prowadzi niekiedy do rozbieżnych rozstrzygnięć sądowych. Ponadto pojawiają się zarzuty, iż zbyt liberalna wykładania tego przepisu przez sądy (z Sądem Najwyższym na czele) doprowadziła do bardzo szerokiego stosowania zasad odpowiedzialności solidarnej, czemu sprzeciwiają się często inwestorzy, traktujący tę okoliczność jako czynnik dodatkowego ryzyka w projektach.

Uproszczona procedura zgłaszania podwykonawcy

W obecnym stanie prawnym sporo wątpliwości budzi nieprecyzyjna procedura zgłaszania podwykonawcy oraz zakres informacji, które powinny być inwestorowi znane dla powstania odpowiedzialności solidarnej wobec podwykonawcy. W szczególności art. 647(1) §2 Kc wymaga obecnie przedstawienia inwestorowi „umowy z podwykonawcą lub jej projektu, wraz z częścią dokumentacji dotyczącą wykonania robót określonych w umowie lub projekcie”.

Nowelizacja co do zasady uzależnia powstanie odpowiedzialności solidarnej inwestora od zgłoszenia mu konkretnego podwykonawcy, jednak ogranicza zgłoszenie do przedstawienia inwestorowi „szczegółowego przedmiotu robót budowlanych”, które zostaną powierzone podwykonawcy. Nie jest więc już wymagane udostępnienie inwestorowi umowy z podwykonawcą ani dokumentacji projektowej, o ile ze zgłoszenia wynika konkretny zakres robót podwykonawcy (np. poprzez odwołanie do zakresu prac generalnego wykonawcy).

Precyzyjne określenie zakresu umowy podwykonawczej ma również to znaczenie, że prace podwykonawcy wykraczające poza zgłoszony inwestorowi zakres nie są objęte reżimem solidarnej odpowiedzialności inwestora, co do zasady nawet wtedy, gdy wchodzą w zakres umowy głównej (ale tu można się spodziewać łagodniejszego podejścia przez orzecznictwo).

Co istotne i niewątpliwie korzystne z perspektywy branży, nowelizacja jednoznacznie rozstrzyga, że zgłoszenie nie jest wymagane, jeżeli szczegółowy zakres prac powierzonych podwykonawcy został wskazany w umowie głównej pomiędzy inwestorem a wykonawcą. W takim przypadku solidarna odpowiedzialność inwestora za wynagrodzenie podwykonawcy powstaje już z chwilą zawarcia umowy głównej.

Sprzeciw inwestora doprecyzowany

Nowy art. 647(1) §1 Kc precyzuje, że wyłącznie „sprzeciw” inwestora wyrażony w formie pisemnej w terminie 30 dni od daty zgłoszenia skutkuje brakiem odpowiedzialności solidarnej inwestora. Przepisy w obecnym brzmieniu posługują się zarówno pojęciem sprzeciwu, jak i zastrzeżeń inwestora, budzi to wątpliwości, czym się różnią i które z nich wyłącza odpowiedzialność solidarną inwestora (w orzecznictwie prezentowany jest pogląd, że taką funkcję pełni tylko sprzeciw). Tym tokiem myślenia podąża też nowelizacja, rezygnując z posługiwania się pojęciem zastrzeżeń na rzecz sprzeciwu.

Sprzeciw, podobnie jak zgłoszenie podwykonawcy, będzie wymagał formy pisemnej pod rygorem nieważności. Musi zostać doręczony zarówno wykonawcy, jak i podwykonawcy w terminie 30 dni od dnia doręczenia inwestorowi zgłoszenia podwykonawcy. Złożenie sprzeciwu usuwa domniemanie zgody inwestora na podwykonawcę. Nowe przepisy (podobnie jak aktualnie obowiązujące) nie rozstrzygają, w jakich okolicznościach inwestor może zgłosić sprzeciw, można jednak wnioskować, że powodem sprzeciwu może być wyłącznie osoba podwykonawcy lub zakres powierzonych mu prac (a nie np. treść umowy z podwykonawcą, jak ma to często miejsce na gruncie aktualnych przepisów).

Wprowadzenie domniemanej zgody inwestora na podwykonawcę jest znaczącą zmianą w stosunku do obecnych przepisów Kc. Kierując się postulatami uczestników rynku, ustawodawca zdecydował się przenieść na inwestora ciężar wyrażenia sprzeciwu w ściśle określonym terminie i formie (pisemnej pod rygorem nieważności). W ten sposób ustawodawca postanowił przeciwdziałać bardzo liberalnej wykładni co do formy zgody udzielanej przez inwestora, którą przyjmował w ostatnich latach Sąd Najwyższy (tzw. zgoda dorozumiana). Pozostaje oczekiwać, jakie stanowisko w tej sprawie zajmie orzecznictwo.

Ograniczenie zakresu odpowiedzialności inwestora

Na tle obowiązujących przepisów zgłoszone zostały wątpliwości co do zakresu odpowiedzialności solidarnej inwestora. Możliwym jest przyjęcie, że solidarna odpowiedzialność ogranicza się do kwoty wynagrodzenia należnego za dane roboty na podstawie umowy głównej pomiędzy inwestorem a wykonawcą, ewentualnie do kwoty wynagrodzenia należnego podwykonawcy na podstawie umowy z wykonawcą lub obejmuje wszystkie zobowiązania umowne, także wykraczające poza wynagrodzenie (np. kaucje, kary umowne, odsetki za zobowiązania pieniężne).

Chcąc przeciąć powyższe wątpliwości, ustawodawca zdecydował się ograniczyć odpowiedzialność solidarną inwestora do wynagrodzenia należnego podwykonawcy, a zatem wprost odwołać się do postanowień umowy łączącej wykonawcę z podwykonawcą (mimo że co do zasady inwestor nie musi znać jej treści). Z tego powodu wprowadzono drugie ograniczenie, że maksymalna odpowiedzialność inwestora z tytułu wynagrodzenia podwykonawcy nie może przekraczać wysokości wynagrodzenia należnego wykonawcy za analogiczny zakres robót na podstawie umowy głównej. Jeżeli zatem wykonawca ustali z podwykonawcą wynagrodzenie wyższe niż przewidziane w umowie głównej za ten sam zakres robót (co w praktyce niekiedy się zdarza), inwestor będzie odpowiedzialny solidarnie wyłącznie do kwoty należnej wykonawcy na podstawie umowy głównej za dany zakres robót. Warto zwrócić uwagę, że ciężar dowodu w tym zakresie spoczywać będzie na inwestorze.

Pozostaje pytanie, czy odpowiedzialność solidarna inwestora obejmuje również np. odsetki należne podwykonawcy z tytułu opóźnienia świadczenia przez wykonawcę. Za odpowiedzią twierdzącą zdaje się przemawiać sformułowanie użyte w przepisie („wynagrodzenie należne podwykonawcy”), odbiegające od obecnej redakcji przepisu („wynagrodzenie za roboty budowlane wykonane przez podwykonawcę”), mocniej akcentujące związek wynagrodzenia z umową podwykonawczą, przy równoczesnym kwotowym ograniczeniu odpowiedzialności inwestora do wysokości analogicznego wynagrodzenia wynikającego z umowy głównej. Możliwe jest jednak, że dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego, które co do zasady ogranicza odpowiedzialność inwestora do kwoty należności głównej wobec podwykonawcy, zostanie utrzymane również w nowym stanie prawnym z uwagi na wyjątkowy charakter regulacji zawartej w art. 647(1) Kc oraz odpowiednie stosowanie art. 371 Kc („Działania i zaniechania jednego z dłużników solidarnych nie mogą szkodzić współdłużnikom”).

Kierunek jest dobry

Opisane powyżej zmiany w zakresie odpowiedzialności solidarnej inwestorów należy ocenić pozytywnie. Na szczególną uwagę zasługuje uproszczenie procedury zgłoszenia podwykonawcy, brak obowiązku przedstawiania projektu umowy z podwykonawcą oraz domniemanie wyrażenia zgody przez inwestora, a także brak konieczności dodatkowego zgłaszania podwykonawców wskazanych już w umowie głównej z inwestorem. Z pewnością przyspieszy to procesy inwestycyjno-budowlane, szczególnie na ich początkowym etapie, gdy wykonawca z reguły poświęca nieproporcjonalnie dużo czasu na formalności związane ze zgłoszeniem podwykonawców, zamiast koncentrować swą uwagę na realizacji robót.

Nowelizacja Kc przesądza również, że inwestor odpowiada solidarnie za wynagrodzenie wykonawcy do wysokości wynagrodzenia przewidzianego za analogiczne roboty w umowie głównej z wykonawcą, a tym samym ustalenie w umowie z podwykonawcą wyższego wynagrodzenia nie stoi na przeszkodzie akceptacji tego podwykonawcy a także objęcia jego wynagrodzenia odpowiedzialnością solidarną inwestora (ale z uwzględnieniem powyższego limitu odpowiedzialności). W konsekwencji można się spodziewać, że podwykonawcy będą dążyć do poznania warunków finansowych wykonania danego zakresu robót w umowie głównej, aby upewnić się, w jakim zakresie ich roszczenie o wynagrodzenie podlegać będzie dodatkowej ochronie z tytułu odpowiedzialności solidarnej inwestora.

Rządowy projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności trafił do Sejmu pod koniec zeszłego roku, został uchwalony przez Sejm 9 marca br. Projektowane zmiany mają wejść w życie 1 czerwca 2017 r.

Autorzy: Jerzy Sawicki, senior associate w Praktyce Infrastruktury i Energetyki kancelarii Domański Zakrzewski Palinka,
Weronika Sawik, associate w Praktyce Infrastruktury i Energetyki kancelarii Domański Zakrzewski Palinka